نقش شرکت­های دانش­ بنیان در توسعه صنعت هوانوردی

صنعت هوانوردی ایران به دلیل اثرات عمیق تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های اعمال شده، از تأمین هواپیما و قطعه تا دشواری‌های ناشی از دریافت خدمات تعمیر و نگهداری، همواره با چالش‌های جدی از جمله فرسودگی ناوگان، محدودیت‌های فناورانه، کمبود سرمایه‌گذاری و … مواجه است. در طول بیش از چهار دهه تحریم، صنعت هوانوردی ایران راه‌های بسیاری برای حفظ و توسعه خود در پیش گرفته است و با توجه به اینکه تعداد معدودی از کشورها در شرایط مشابه با ایران در تحریم به سر می‌برند، اما بعید به نظر می‌رسد کشوری را بتوان یافت که مانند ایران با چنین محدودیت‌هایی مواجه شده باشد. بنابراین ایران حتی در الگوبرداری از سایر کشورها نیز با محدودیت مواجه است.

با این حال، برخی کشورها در شرایط مشابه با ایران مسیرهای متفاوتی برای حفظ و توسعه صنعت هوانوردی خود در پیش گرفتند که بررسی هر کدام از این تجارب می‌تواند درک دقیق‌تری از جایگاه ایران و نقاط قوت و ضعف آن ارائه دهد. شایان ذکر است؛ برخی از این کشورها با بازسازی گسترده و طولانی مدت ناوگان قدیمی و برخی با جایگزینی سیاست واردات، به ساخت هواپیماهای بومی و افزایش ظرفیت شرکت‌های تعمیر و نگهداری (MRO) به دنبال استقلال کامل از زنجیره تأمین غربی روی آوردند و از طریق سرمایه‌گذاری‌های دولتی مستقیم برای تقویت تولید داخل بهره‌مند شدند. همچنین صنایع نظامی را به خدمت توسعه هوانوردی غیرنظامی درآوردند و با تکیه بر منابع داخلی و بدون دسترسی به سرمایه‌گذاری‌های گسترده خارجی، توانستند مسیر بومی‌سازی و حفظ ظرفیت پروازی خود را طی کنند.

ایران نیز در مقایسه با این کشورها، به ترکیبی از رویکردهای بومی‌سازی، تعمیرات داخلی و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان روی آورد، اما برخلاف سایر کشورها فاقد حمایت‌های دولتی گسترده و متمرکز بود. با این حال، انعطاف‌پذیری و نوآوری بخش خصوصی تا حدودی این خلا را پر کرد و با طراحی و توسعه وسایل پرنده سبک و آموزشی موفقیت‌های بیشتری در این بخش به دست آورد و در دل این محدودیت‌ها، تجربه‌های ارزشمندی که نشان از ظرفیت‌های نهفته درون‌زا و توانمندی متخصصان داخلی ایرانی دارد، حاصل شد.

نقاط قوت ایران در صنعت هوانوردی

در مقام مقایسه ایران با سایر کشورها در شرایط مشابه، می‌توان گفت نقطه قوت ایران وجود سرمایه انسانی توانمند و دارای تجربه فنی گسترده است که با سیاست‌گذاری هدفمند به الگویی قابل اتکا در دوران تحریم تبدیل شده است. لازم به ذکر است؛ موفقیت در توسعه دانش مهندسی معکوس، ساخت قطعه و موتور، راه‌اندازی مراکز تعمیر و نگهداری در داخل کشور، طراحی و ساخت وسایل پرنده سبک و فوق‌سبک آموزشی و همچنین قطعات هواپیمای مسافری توسط شرکت‌های دانش‌بنیان و تربیت نیروی انسانی متخصص در حوزه‌های تعمیرات و نگهداری، نه تنها نشان‌دهنده تاب‌آوری صنعت هوانوردی ایران در برابر فشارهای بین‌المللی است، بلکه گواهی است بر این امر که در صورت فراهم شدن سایر بسترهای حمایتی و رفع موانع قانونی، توان جهش فناورانه و اقتصادی را نیز داراست.

از این رو، می‌توان گفت تحریم‌ها در کنار ایجاد محدودیت، می‌تواند زمینه‌ی احیای توان ملی و در نتیجه توسعه زیرساخت‌های صنایع پشتیبان را فراهم کند. از سویی دیگر، بهره‌گیری از استراتژی‌های موفق بین‌المللی به منظور ترغیب سرمایه‌گذاران و رشد و توسعه صنعت هوانوردی در ایران می‌تواند نقش کلیدی ایفا کند. توسعه هوانوردی عمومی و ایرتاکسی، حمایت و ارائه تسهیلات حمایتی به شرکت‌های دانش‌بنیان به منظور گسترش فعالیت‌های فناورانه، ایجاد مشوق‌های مالیاتی و تعرفه‌ای، ارائه تخفیف‌های مالیاتی و تعرفه‌ای برای سرمایه‌گذاران در حوزه هوانوردی از جمله استراتژی‌هایی به شمار می‌رود که می‌تواند انگیزه‌های لازم برای ورود سرمایه‌های جدید را فراهم کند.

تسهیل فرآیندهای اداری و صدور مجوزها شامل کاهش بوروکراسی و تسهیل در صدور مجوزهای لازم برای فعالیت در صنعت هوانوردی به منظور تسریع روند جذب سرمایه‌گذاران، توسعه زیرساخت‌های فناورانه از جمله سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین می‌تواند به ارتقای کیفیت خدمات و افزایش بهره‌وری در صنعت هوانوردی منجر شود.

ظرفیت­های ایران در صنعت هوانوردی

بنابراین، با توجه به ظرفیت‌های موجود و اقدامات حمایتی دولت، حمایت از شرکت‌های فناور و اتصال نظام آموزشی و صنعتی، صنعت هوانوردی ایران می‌تواند به یکی از حوزه‌های جذاب برای سرمایه‌گذاری تبدیل شود و همچنین اجرای استراتژی‌های پیشنهادی و رفع موانع موجود، زمینه‌ساز جذب سرمایه‌های بخش خصوصی و توسعه پایدار این صنعت خواهد بود.

در شرایط فعلی، تنها راه سرپا نگه داشتن ناوگان و فرودگاه‌ها، پشتیبانی صنعتی صنایع دانش‌بنیان کشور است و این صنایع پشتیبان شامل دفاتر طراحی و ساخت، مراکز تعمیر و نگهداری و مراکز تأمین کالا است و در حال حاضر کشور نیازمند مراکز تعمیر و نگهداری، مراکز طراحی و ساخت، مراکز تأمین در حوزه‌های مختلف مانند موتور، ارابه فرود، اویونیک، رادار، تجهیزات فرودگاهی و … است. بنابراین ضروری است در این حوزه با جدیت سرمایه‌گذاری صورت گیرد، چرا که بدون وجود مراکز تعمیر و نگهداری معتبر، گسترش ناوگان امکان‌پذیر نیست و سرمایه‌گذاری در این حوزه، زمینه‌ساز جهت‌دهی و اعتماد سرمایه‌گذاران برای ورود به سایر بخش‌های هوانوردی است.

در این راستا، سازمان هواپیمایی کشوری اقدامات راهبردی از جمله ایجاد مرکز اقتصاد دانش‌بنیان و مقابله با تحریم را در دستور کار خود قرار داده که وظیفه اصلی آن تجمیع نیاز ناوگان و فرودگاه، شناسایی و ایجاد صنعت پشتیبان و اقتصاد، قراردادهای تضمین خرید و جذب سرمایه‌گذاران در حوزه‌های طراحی و ساخت، تعمیر و یا تأمین است. از سویی دیگر، شرط تحقق این رکن، بهره‌بردار یا مشتری مجری یا صاحب فناوری و سرمایه‌گذار است و راهبرد سازمان در این رکن، گرد هم آوردن این سه ضلع در کنار هم با تضمین‌های اجرایی کافی است.